مستې (Yogurt) د لبني محصولاتو له ډلې هغه خورا مغذي خواړه دي، چې د علمي څېړنو له مخې په خپل ترکیب کې د پروټين، کلسیم، مګنیزیم، فاسفورس، ويټامين B کمپلکس، او د ګټور باکتریاوو (پروبیوتیک) له امله ځانګړی ځای لري. دا ماده نه يوازې د بدن د ایمني سیستم په پياوړتيا کې مهم رول لري، بلکې د هاضمي سیستم د سالم فعاليت، د هډوکو د جوړښت د استحکام او د عضلاتو د ودې لپاره هم حیاتي ارزښت لري.
په وروستیو کلونو کې علمي څېړنو ثابته کړې چې مستې د کولمو د مايکروبي توازن په تنظيم، د ځينو سرطانونو د خطر په کمولو، او د ذهني فشار (سټرس) د کنټرول په برخه کې مثبتې اغېزې لري. سربېره پر دې، مستې د پوستکي او وېښتانو د تغذيې لپاره يو طبيعي مرکب بلل کېږي، ځکه په کې شته لاکتیک اسيد او طبيعي پروټينونه د حجرو د نوي کېدو او د ښکلا د ساتنې سبب ګرځي.
د دې علمي مطلب تر پايه به په دې وپوهېږئ، چې مستې څنګه د بدن بېلابېل سیستمونه فعالوي، د انسان د عمومي روغتيا لپاره کوم رول لري او ولې بايد د متوازنې غذايي رژيم يوه نهجلاېدونکې برخه وبلل شي.
۱. د مستو روغتيايي ګټې او غذايي رژيم
مستې (Yogurt) يو ساده غذايي مواد، خو خورا مغذي خواړه دي، چې په غذايي رژیم کې له اصلي اجزاوو څخه شمېرل کېږي.
- د ایمني سیستم پياوړتيا:
مستې د پروبیوتیک (Probiotics) په نوم د مفيدو باکتریاوو يوه غني سرچينه ده. دا باکتریاوې د بدن د دفاعي سیستم فعاليت زياتوي او د هغو «میکرو ارګانېزمونو» مخه نيسي، چې د ناروغیو لامل ګرځي. څېړنې ښيي، هغه کسان چې منظم ډول مستې خوري، د زکام، تنفسي التهاباتو او ځينو باکتریایي ناروغیو پر وړاندې زيات مقاومت لري. - د هاضمي سیستم د فعالیت تنظيم:
پروبیوتیک لرونکي مستې د کولمو د مايکروفلورا توازن ساتي، چې دا کار د قبض، نس ناستي او د معدې د نفخ د ستونزو د مخنیوي سبب ګرځي. د لاکتوباسیلس (Lactobacillus) او بایفیدوباکتریم (Bifidobacterium) ډولونه په مستو کې د هاضمې انزایمونه فعاله ساتي او د خوړو جذب ښه کوي. - د هډوکو او غاښونو پياوړتيا:
مستې په کلسیم (Calcium)، فاسفورس (Phosphorus)او ويټامين D بډایه ده — دا درې واړه عناصر د هډوکو د جوړښت د استحکام او د هډوکو د ورستېدو (Osteoporosis) د مخنیوي لپاره بنسټیز رول لري. همدارنګه د غاښونو د سختوالي او د خولې د باکتریاوو د تعادل په ساتنه کې هم مرسته کوي. - د عضلاتو او نسجونو وده:
په مستو کې شته پروټينونه ( (CaseinاوWhey) ) د بدن د نسجونو د بيا رغونې او د عضلاتو د ودې لپاره ضروري دي. د فزیکي فعالیتونو وروسته د مستو خوړل د عضلاتو د ستړيا په کمېدو او د انرژۍ په بېرته ترلاسه کولو کې مرسته کوي. - د رواني فشار کمول او د خوب ښه والی:
علمي څېړنې څرګندوي چې پروبیوتیکونه د کولمو او دماغ تر منځ د اړیکو (Gut–Brain Axis) له لارې د سټرس او اضطراب کچه راټيټوي. د مستو منظم استعمال د سیرټونین (Serotonin) د توازن په تنظیم کې مرسته کوي، چې د ارامۍ او ښه خوب لامل کېږي. - د وزن کنټرول او د ميتابوليزم ملاتړ:
مستې د پروټين او کلسیم له کبله د سیري یا مړښت احساس زیاتوي، چې د زیات خوراک مخه نيسي او د وزن په کمولو کې مرسته کوي. د مستو په منظم استعمال سره د وینې د شکر کچه هم په متوازن ډول ساتل کېږي. - د امېندوارو مېرمنو او ماشومانو لپاره ګټور:
مستې د امېندوارو مېرمنو لپاره د جنین د هډوکو د ودې او د مور د هډوکو د روغتیا لپاره مهمه ده. همدارنګه د ماشومانو د هاضمې، د هډوکو د پیاوړتیا او د معافیت د لوړتیا لپاره یو حیاتي غذایي توکي ګڼل کېږي.
۲. په افغانستان کې د مستو توليد او اقتصادي ارزښت:
- د مستو د توليد وضعيت:
په افغانستان کې مستې د لبني محصولاتو له پخوانیو او عامو خوراکي توکو څخه ده، چې ډېری وخت په کورني او سيمهييزه توګه توليدېږي. د هېواد په ډېرو سيمو کې بزګران د غوا، وزې او پسونو شيدې د طبيعي تخمير (Fermentation) له لارې په مستو اړوي. دا طبيعي او عضوي طريقه نه يوازې د کورنيو د ځانبسیا يوه بڼه ده، بلکې د محلي اقتصاد د پياوړتيا لامل هم ګرځي.
په وروستیو کلونو کې، د لبني محصولاتو کوچني او منځني کارخونې په کابل، بلخ، هرات او ننګرهار کې فعالې شوې، چې د مستو د معياري توليد او بستهبندۍ په برخه کې مهم رول لوبوي. دا کارخونې د لبنياتو د ارزښتزنځير (Value Chain) يوه مهمه برخه جوړوي او د کليوالي سيمو د بزګرانو د شيدو لپاره بازار برابروي.
- اقتصادي ارزښت:
مستې د لبني سکتور يو له مهمو عناصرو څخه ده، چې د کورنيو عايداتو او د کليوالو ښځو د کار فرصتونو په زياتېدو کې مرسته کوي. د لبني محصولاتو لکه مستې، پنير او کريم تولید، د کوچنيو کورنيو اقتصادي ثبات ته عملي ګټه رسوي.
د مستو د توليد لړۍ د شيدو د خام موادو د ساتنې، تخمير، بستهبندۍ، ترانسپورت او بازارموندنې تر پړاوونو پورې د کاري فرصتونو پراخه لړۍ رامنځته کوي، چې د ښځو او ځوانانو د بوختيا لپاره یوه اغېزمنه اقتصادي وسیله ده.
- د صادراتو او بازار موندنې امکانات:
که د افغانستان د لبني سکتور د توليد معياري کول، د «حفظ الصحې» اصول او بستهبندي پياوړې شي، نو مستې کولای شي د سيمې هېوادونو، په ځانګړي ډول پاکستان، ايران، او منځنۍ آسيا ته د صادراتي محصول په توګه بازار ومومي. د هېواد د کرنيزو محصولاتو د تنوع لپاره د لبني توليداتو وده کولای شي د ملي اقتصاد د ځانبسیا او د وارداتو د کمښت يو اغېزمن ګام وي. - اقتصادي ننګونې:
سره له دې چې افغانستان د شيدو د طبيعي منابعو له پلوه غني هېواد دی، خو د لبني محصولاتو د معياري توليد په برخه کې څو اساسي ستونزې شتون لري — لکه د يخچال او ذخیرهسازۍ د وسایلو کمښت، د ترانسپورت ناسم سیستم، او د حفظ الصحې د معیارونو نهپلي کېدل. سربېره پر دې، د بازار د بېثباتۍ او د خامو شيدو د بيې لوړوالی د لبني سکتور پر پرمختګ اغېز کوي.
۳. روغتيا ته د مستو احتمالي زیانونه
سره له دې چې مستې ډېرې روغتيايي ګټې لري، خو د ناوړه استعمال، د توليد د غيرمعياري تګلارو او د شخصي روغتيايي حالتونو له امله مستې ځينې احتمالي زيانونه هم لرلی شي.
- د لاکتوز عدم زغمل (Lactose Intolerance):
په هغو کسانو کې چې بدن يې د لاکتېز (Lactase) انزايم کم توليدوي، مستې د هضم ستونزه پيدا کولای شي. دا کسان له مستو وروسته د معدې پړسوب، ګاز، او نس ناستي ته متمايل کېږي. که څه هم مستې د شيدو په پرتله لږ لاکتوز لري، خو د حساسو کسانو لپاره بيا هم د ناراحتۍ لامل ګرځي. - د زيات استعمال خطر:
که څه هم مستې طبيعي تغذيي ماده ده، خو د ډېر استعمال له امله کېدای شي د بدن د کلسيم، فاسفورس او پروتين د توازن ګډوډي رامنځته شي. د ډېرو مستو خوړل کولای شي د وزن زياتوالي او د شحمو د جمع کېدو سبب شي، په ځانګړي ډول هغه مستې چې له بوره او مصنوعي خوندونو سره توليدېږي. - د حفظ الصحې ناسم حالت:
په کورني او غيرمعياري ډول توليد شوې مستې کله ناکله د ککړتيا سرچينه ګرځي. که د شيدو د پاستورايزېشن (Pasteurization) بهير سم نه وي تر سره شوی، نو د باکترياوو لکه E. coli، Listeria او Salmonella د انتقال احتمال زياتېږي، چې د سختو هضمي ناروغيو لامل کېږي. - د چربي لوړه اندازه:
په ځانګړي ډول د غوا يا پسونو له بشپړو شيدو څخه جوړې شوې مستې زياته چربي لري. که څوک د زړه، شکر يا د ويني د لوړ فشار ستونزه لري، نو بايد د لږې چربي لرونکې مستې (Low-fat yogurt) وکاروي. - د معدې د تېزابيت ستونزه:
په هغو کسانو کې چې د معدې تېزابيت (Acidity) يا Gastroesophageal Reflux Disease – GERD لري، مستې کله ناکله د تېزاب د زياتېدو او د معدې سوځېدو احساس زياتوي، په ځانګړې توګه که پر تشه معده وخوړل شي. - د مصنوعي مستو خطرونه:
په بازار کې ځینې تجارتي مستې د طبيعي تخمير پر ځای د مصنوعي خوند ورکونکو، رنګونو او ثخينت (غلظت) لرونکو موادو (Thickeners) سره توليدېږي. دا ډول مستې کولای شي د بدن د ميکروبي توازن (Gut microbiome) ګډوډي، د معافيت کمزورتيا، او د ماشومانو د هضمي ستونزو لامل شي. - د الرجۍ (Allergy) امکان:
ځينې کسان د شيدو د پروټين Casein او Whey په وړاندې حساسيت لري، چې د مستو له خوړلو وروسته د پوستکي خارښت، پړسوب او د تنفس ستونزې رامنځته کېدای شي.
۴. سپارښتنه:
مستې هغه وخت د روغتيا لپاره ګټورې دي، کله چې په اعتدال وخوړل شي، د پاکو او پاستورايز شويو شيدو څخه توليد شوې وي، او د هر شخص د بدن له ځانګړتياوو سره سم استعمال شي. د مستو د ګټو او زیانونو ترمنځ توازن د سالمې تغذيې يوه مهمه برخه جوړوي.
په عمومي ډول، مستې نه يوازې د افغانانو د ورځني رژيم يوه تغذيي برخه ده، بلکې د لبني سکتور په اقتصادي زنځير کې حياتي ارزښت لري. د مستو معياري توليد او د لبني صنعت پراختيا کولای شي د کورنيو عايداتو، د ښځو اقتصادي ځواکمنتيا او د ملي تولید د ودې لپاره يو مهم ګام وي.